Internationale erkenning is er zeker voor Heitor Villa-Lobos (1887-1959), de beroemdste Braziliaanse componist. Geboren in Rio de Janeiro, begon hij op veertienjarige leeftijd te componeren en werkte hij aan één van de omvangrijkste compositorische oeuvres van de twintigste eeuw. Vele verschillende genres en stijlen hebben hun weg gevonden in zijn werk. Hij was een vernieuwer in die zin dat hij het Braziliaanse muzikale erfgoed wist te combineren met een moderne muzikale taal. Op zoek naar de muzikale wortels van zijn land bereisde hij alle uithoeken van Brazilië in een tijd dat zoiets nog een echt avontuur was. Overal deed hij onderzoek naar de folkloristische en Indiaanse muziek.

De componist Hekel Tavares (1896-1969) bewoog zich juist in tegengestelde richting. Vanuit zijn geboortegrond in Alagôas verhuisde hij naar Rio de Janeiro, de toenmalige culturele hoofdstad van het land. De basis voor zijn werk was de folklore. In zijn muziek portretteerde hij de eenvoudige mens en zijn liederen hadden een regionaal karakter. Hij bewoog zich op het grensvlak tussen populaire en kunstmuziek. Juist daarom wezen de kritieken en een aantal van zijn generatiegenoten onder de componisten zijn succes af. Dat verhinderde hem niet zijn werkterrein uit te breiden naar de symfonische muziek. Zo componeerde hij enkele pianoconcerten waarin een grote rijkdom aan folkloristische ritmes terug is te vinden.

Een andere componist die door het bruisende culturele klimaat van Rio de Janeiro werd aangetrokken was Jayme Ovalle (1894-1955). In zijn geboortestreek Pará, in het Noorden, bekwaamde hij zich in het spelen van mandoline, gitaar en piano. Belangrijk in deze culturele smeltkroes van Rio was de rol van de bohème, een bonte mengeling van populaire artiesten met kunstenaars, componisten en intellectuelen uit de elite. In dat milieu werd menige nacht doorgebracht met muziek en verhalen. Hier kwam Jayme ook in aanraking met gevierde kunstenaars als de componist Villa-Lobos, de schilder Di Cavalcanti en de dichter Manuel Bandeira, wat een grote invloed op zijn groei als kunstenaar had. Jayme Ovalle is het typische voorbeeld van een eenvoudige gitarist die overging naar de kunstmuziek en daaraan de grote rijkdom van de volksmuziek toevoegt.

Een bohémien was ook Francisco Mignone (1897-1986), uit São Paulo. Nachten waarin typische volksmuziek als de “chorinhos” werden gespeeld met begeleiding door gitaren en “cavaquinhos” waren zeker een bron van inspiratie voor deze componist. Mignone speelde een sleutelrol in de nationalistische beweging. Het is mede aan hem te danken dat de muziek van de zwarte bevolking, van de Indianen en uit de binnenlanden hun intrede konden maken in de concertzalen. In zijn symfonische werken komt het Braziliaanse karakter van zijn muziek duidelijk tot uitdrukking.

 

Een zeer belangrijke figuur in de Braziliaanse muziek was Oscar Lorenzo Fernandez (1897-1948) uit Rio de Janeiro. In zijn eerste composities is een sterke invloed aanwezig van de Franse componisten Debussy en Ravel. Maar in dat werk ontbrak volgens zijn eigen zeggen “de resonantie van het leven om mij heen; alles was doordrongen met een Europese geest, zonder persoonlijke eigenschappen, zonder nationale kleuren”.  Op zoek naar een eigen persoonlijkheid schreef hij muziek die zich kenmerkt door een grote ritmische, folkloristische en instrumentale rijkdom. De muziek van Fernandez is eng verbonden met zijn Braziliaanse wortels.

Terug naar de wortels. Dat geldt zeker voor Waldemar Henrique (1905-1995), ook bekend als de “Boodschapper van de Amazone”. Het thema van zijn werk is de folklore van Noord-Brazilië, van het Amazone-gebied en van de indianen. Waldemar studeerde piano, viool, harmonie, compositie en zang in zijn geboortestad Belém (Pará) bij de monding van de Amazone. Later studeerde hij in Rio de Janeiro, onder andere compositie, orkestratie en directie. Zijn muziek weerspiegelt de ziel en het volk van Brazilië. Zelf zei hij hierover: “Mijn werk is gebaseerd op de vreugde van het volk en geworteld in het land en de uitdrukkingswijze van mijn land”.

Waar Waldemar gericht was op zijn roots in het Noorden van Brazilië, zocht César Guerra Peixe (1914-1993) uit Petrópolis, deelstaat Rio de Janeiro, zijn inspiratie in het Noordoosten. Hij werd wel de ‘zuidelijke noordoosterling’ genoemd vanwege zijn grote onderzoek naar folklore in die regio. Peixe’s kennis op dat gebied geeft aan zijn werk een heel eigen dimensie door het gebruik van ritmes als “maracatú”, “coco”, “xangô” en “frevo”. In later werk, zoals “Tributo a Portinari”,  laat hij zijn grote orkestratietalent zien. Weinig componisten waren zo veelzijdig en tegelijk beknopt in hun muzikale taal als Peixe. Zijn streven naar eenvoud was een van zijn belangrijkste kenmerken.

José Siqueira (1907-1985) is een componist wiens werk eveneens verbonden is met een nationalistische esthetiek en dan vooral gericht op het Noordoosten. Hij werd geboren in Conceição (Paraíba) in de binnenlanden van het Noordoosten. Hij vervulde een belangrijke rol in de muziekeducatie en hij was één van de grote namen van de Braziliaanse muziek in de twintigste eeuw. Naast componist en dirigent was hij hoogleraar aan de Escola Nacional de Música van de Universiteit van Brazilië. In 1940 richtte hij het Orquestra Sinfônica Brasileira op en in 1949 het Orquestra Sinfônica do Rio de Janeiro. Hij heeft een kolossale catalogus met werken achtergelaten, reikend van opera, oratorium en symfonie tot kamermuziek voor solo-instrument en stem.

Er waren nog meer belangrijke figuren. Mozart Camargo Guarnieri (1907-1993) is na Villa-Lobos waarschijnlijk de meest uitgevoerde componist in het buitenland. Geboren in Tietê, deelstaat São Paulo, begon hij al op tienjarige leeftijd met de muziekstudie. In 1923 verhuisde hij met zijn familie naar São Paulo om piano te studeren bij Sá Pereira en Ernani Braga, en compositie en directie bij Lamberto Baldi. Vooral deze laatste heeft een beslissende invloed gehad op zijn muzikale vorming. Door de bemiddeling van de pianist Antônio Munhoz, kon hij in 1928 zijn composities “Dança Brasileira” e “Canção Sertaneja” voorleggen aan Mário de Andrade, één van de grondleggers van het modernisme in Brazilië en een pionier van de ethnomusicologie. Deze was zo enthousiast, dat hij Guarnieri onder zijn hoede nam en diens intellectuele leermeester werd. Het werk van Guarnieri omvat meer dan 700 stukken. Hij was de enige Braziliaanse componist die een compositiecursus opzette met als doel kunstenaars bewust te maken van de nationale muziek en de daarmee verbonden vragen aangaande esthetiek, muzikale taal en middelen.

Eén van de componisten die door de handen van Guarneri ging was Oswaldo Lacerda (1927-2011). Afkomstig uit São Paulo (stad), groeide hij op in een muzikale familie. Hij was Guarneri’s leerling van 1952 tot 1956. Guarneri stimuleerde hem om ook lessen te nemen bij andere componisten om andere gezichtspunten en stijlen te leren kennen. Hij kreeg een beurs om onder andere bij Aaron Copland in de Verenigde Staten te studeren. Dit werd de basis voor Lacerda’s onafhankelijke stijl die wordt gekenmerkt door een geraffineerd nationalisme. Hij combineert een uitgebreide kennis van de Braziliaanse muziek met een grote beheersing van moderne compositietechnieken. Lacerda exploreert en waardeert vooral het lied, uitgaande van muziek en tekst in al zijn Braziliaanse folkloristische en religieuze uitingen, en van volksverhalen en teksten van Braziliaanse dichters.

Eén van de meest actieve en veelzijdige componisten was Claudio Santoro (1919-1989). Hij werd geboren in Manaus, midden in het Amazonegebied, en werd beschouwd als een wonderkind. Op tienjarige leeftijd kreeg hij een viool van zijn oom en toen hij 13 jaar oud was kon hij met een beurs viool gaan studeren op het Muziek Conservatorium  in Rio de Janeiro. In 1937 werd hij docent aan dezelfde instelling. In de zestiger jaren zei hij het Braziliaanse nationalisme vaarwel en keerde terug naar het serialisme en de dodekafonie van de Europese avantgarde. Zijn ideologische en filosofische heroriëntatie leverde allerlei muzikale experimenten op. Zowel nationaal als internationaal was hij zeer actief als componist, onderzoeker, dirigent, docent, organisator en jurylid. Hij nam deel aan tal van conferenties en organisaties. Zijn muzikale erfenis telt meer dan 500 werken, waaronder 14 symfonieën, solostukken, trio’s, kwartetten, concerten, cantates, opera en electro-akoestische  muziek. Zijn educatieve en artistieke werk is van grote betekenis geweest voor meerdere Braziliaanse generaties.

Als laatste Babi de Oliveira (1908-1993), de enige vrouw tussen deze componisten. Zij werd geboren in Bahia, maar ook zij vestigde zich in Rio de Janeiro. Zij maakte carrière als componiste en pianiste van populaire muziek. Haar werk is sterk geïnspireerd door de folklore en bevat tal van prachtige pagina’s met thema’s uit het Noordoosten van Brazilië, van de stranden, liefdesliedjes en poëzie. Als de Braziliaanse ziel ergens tot uitdrukking komt is het wel in haar werk.